Mino Le Global Hnephnop

By Henry Nawl Thang Bik

Mino hi kum cu zat in cu zat karlak an si lai, timi rihkhiah a um

kho men? Nain, a chimtu minung an idan bantukin an chimning zong aa dang lengluang cio. A fawinak in chim ahcun, mino timi cu a tarlomi khi an si ko. Mino cu a lung ṭhawngmi, thazaang a ngeimi, mah le mah a bochanmi kan si. Si ahcun Globalization sullam teh? nan ti khawh. Globalization sullam hi Lai holh in fiang tein kan ngei lo ka ti ko lai cuh! Nain a sullam an fianhning ahcun ‘Chantiluan’ tiin an fianh cio. Catial thiam Joeling, Lian Chawn, Joseph KB Thawng le mi dangdang zong nih cucu an pom vening asi. Globalization nih a sawh duh taktakmi cu vawlei cung (world-wide) sipuaizi le communication kongkau ah fawizaang tein i chawnhbiak khawhnak le ipehtlaih khawhnak khi a sawh duhmi asi. A fawinak cun, vawlei cung sipuazi (World-wide Economics) athan arang tukmi nih ramkhat le ramkhat fawite in pehtlainak a kan pekmi kha ‘Globalization’ kan timi cu asi. Phundang cun, nang Minak, Mirang, Misen…tbk, thlaidannak um loin ‘nunphung pakhat’ (Mono-culture) kha i hrawn in ipehtlaihnak le riantuan ṭinak kha asi. Globalization chan nihcun kan nunzia (moral life) le thilhrut aihning (fashion style) cungah fak piin rian a tuan. Sehlei thiamnak (technology) thawngin, vawlei dihlak fawi zaang tein ichawnhbiak khawhnak chan tiluan tharlei ah a luancia kum nakin globalization chan nih a let tampi in a kan tlik pi deuh. Cu ruangah, nunphung aa khat lomi minung hmanh hmun khat ah a kan fonh kho. Sipuazi lei kam zoh tikah ṭhanchonak lam kau piin a kan hun piak fawn. 

Cu caah, Switzerland Bossy Institute nih tlaihtleng (Motto) an ngeih mi cu, ‘Na biakmi Jesuh Khrih cu Jewish hrinsor, na Democracy le Alphabet hmanmi cu Greek ta. Na motor cu Japan Tokyo ser, na ei Pizza cu Italy chuak. Na dinmi Coffee cu Brazil chuak le na hmanmi Number cu Arabic ta, tbt., an si. Cu asi ah ziah, na hawinu le pa kha ramdang minung na si, na ti khawh (You are the foreigners),’ tiah an ti. Afiang mi cu, “Mi zeihmanh nih innpa loin khusak khawh asi lo i kan mah kokek ramchung chuak lawngin nun khawh asi lo,” ti hi. Cu tikah ipehtlaihnak cu fak ngai in vawlei khuaza nih kan duh. Cucu “Chantiluan” (Globalization or Modern-trend) kan timi cu asi. Cu chan ahcun a kal cuahmahmi mino kan si bantukin kan izuam ahcun thil ṭha tampi a chuahpi kho ding kan si. Thil kan cawnning le kan thiamning a rantuk caah nihin ah zeihmanh asi rua lo kan timi kha thaizing ah bochan thlak le hruaitu dirhmun ah dir kho kan si. Cucaah, ‘nihin mino thaizing hruaitu,’ tiah an kan ti tawn. Globalization chan ahcun upa nakin mino hi hmunhma le thazang pek deuh kan si cang. America ram ahcun upa thih nakin mino thih hi a poi an ti i an siang lo deuh hna, ti asi. Aruang cu hngakchia le mino cu hmailei ah mi ṭhahnem kan si kho i ram nih bochan tlakmi kan si khawh ruang ah asi. Cutluk in mino cu mi vantha kan si. Kan i zuamnak in ram hruaitu asiloah mah tein kan dirhmun ai cawisang khotu kan si. Kan i zuam i kan thil tuahmi ah lungṭhul lo tein kan tuah ceomao ahcun hmailei ah huham ngeimi minung kan si lai. Kanmah tein dirhmun ṭha le hmunhma fekmi zohchunhtlakmi kan si khawhnak ding ah kan i zuam a herh.
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    1. Mino le Fimcawnnak (Youth and Education)

Mino nih fimcawnnak cu kan nunnak ah kan herh tukmi asi. Fimcawnnak rak um hlah sehlaw, vawleipi hi pakpalawng a rak si hnga. Fimcawnnak cu mino kan nunning le kan dirhmun a kan thlengtu asi. Mino nih fimcawnnak kan ngeih lo ahcun miphun caah hruaitu si ding cu chim lo kanmah le kanmah hmanh kan i hruai kho lai lo. Cawnnak kan ngeih ahcun ram hruaitu kan si khawh lo hmanh ah ram remhtu kan si lai. Fimcawnnak cu khuakhan lairel thiamnak asi. Cawnnak timi cu thil tuah kan thiam rih lomi thiamnak ding caah le hmailei caah kan nun fim chimtu asi. Tuchan fimcawnnak hi buaktlak in kan zoh ahcun 19th Century lio he von tahchunh ahcun tamtuk kan ṭhangcho, an ti. Cawnnak a ṭhancho tikah vawlei pumpi cu khua hmete ah a canter. Cawnnak in a chuakmi thilri in nu le pa, u le nau le khua le ram he fawi tein thawngpang kan i thei kho. Cucu, cawnnak theipar an si. Mino caah fimnak cu hmailei kan caah Missionary bantuk asi i hmailei caah a lamkip in a kan bawmtu asi.

Mino nih fimcawnnak hi biapi bikah ruat hna usih. Khoika kan kalnak paoh ah mino le fimcawnnak hi aa ṭhen khomi asi lo. Zeicatiah, sau kan no lai lo. Kan no lio caan hi cawnnak ah kan thluak ṭhat lio te asi. Cucaah, cawnnak ah i biatak deuh tein le kan caan um lio te ah kan i zuam a herh. Mino nih cawnnak ah thazang le ruahnak fak piin kan chuah a herh. Mino nih fimnak kan cawn nakah a hlan i nazi pakhat kan zoh tawnmi kha hmailei ca ruahchannak he nazi pahnih kan zoh a herh cang. Fimnak tha kan pek ahcun hmailei ah khua le ram, khrihfabu le miphun caah bochantlak kan si lai. Vawleicung ram ṭhangcho hna i an tahfung cu fimnak hi asi. Cucaah fimnak le mino hi ai tthen khomi a si hrimhrim lo.Cawnnak kan ngeih lo ahcun kan no lio i kan thil ti khawhnak hmannak caan kan ngei kho ti lai lo. Cawnnak a ngeimi cu hawi nak thadam deuhmi an ṭuan khawh pinah thlahlawh ṭha deuh an hmu fawn. Cucu, an no lio ah cawnnak an rak i biatak caah a si. Cawnnak a ngeimi cu an kalnak kipah ralchia lo tein an kal kho i a lamkip in tlamtlinnak an hmu i an ṭhangcho. Mino nih fimcawnnak kan ngaih ahcun hmailei ah a lamkip in tlamtlinnak kan hmu lai. Fimcawnnak tello cun tlamtlinnak a um lo. Cucaah mino nih kan no lio caan ah fimcawnnak hi a biapi bikah chia hna usih.

2.   Mino le IT

Zabu 21 (21^st Century) kan chantiluan cu arang tuk lehpek. Ipehtlaihnak nih fak tuk in akan sih-awh. A kenkip le kaangza ah akan thui i lungfim loin kan um—kan lung amit. IT (Information Technology) fimthiamnak nih a kan mongh. Nihin ah kan chunmang manh bal lo thil tampi hna mitka le hmaika ah an i thar cang. Kan rin lo ahcun tho kho ti loin tluk afawite. Kan tluk sinin kan thawh colh ahau. Caan ṭha (opportunity) kan hmuhmi kha a hmanzia thiam a herh. Chim duh bikmi cu, nihin Mino hna kan dirhmun hi abiapi tuk, ti hi asi. Lungfim tein khuakhing khan khawh ahau. Vawlei pi hi inn pakhat bantuk men le khuate bantuk men ah a ser. Cu chan tiluan nih cun a kalpimi mino kan si. Chantiluan a ṭhanrual in kan ruahnak le fimnak zong kan ṭ့hanter a herh. Chantiluan nih kal takmi cu mi hawi lawh khawh asi lo, an ti. Mah balte kan iralrin awk pakhat cu chan tiluan forcaknak ah i paih loin a buanbara sawhsawh kan lioh sual lai ti hi phan um. Khat lei kamah, globalization asiloah IT chantiluan ruangah kan hmuh, kan theih bal lomi le kan tongh bal lomi Mobile, Internet, Laptop, MP3, MP4 le Electronic media phun tampi kan kuat cungah an hon phan kho ve. Mi tampi cu kan iṭhatpi nakin kan ichiat pinak a tam deuh. Riantolh in hawi le he chatting/gtalk/vzo (email in biaruahnak) tuah hei ti phun, kum tling lo nih website ṭhalo zoh le kau te hna an hmang. Mobile phone zong hi mi cheukhat caah cun ṭhatnak asi nain mi tampi caah rawhnak asi hoi—film ṭhalo le games phunphun kan chiah mi ruangah. Cu lawng si loin, cell phone radiation hi a mak lawng si loin khuaruahhar thil pakhat asi. A thazaang thawngmi ‘electromagnetic’ timi nih phone kan ichawnhnak in pe 20 vuakvel a huap. Cell phone hmangin kan i chawnh ah khin radio frequency radiation (RFR) 900 MHz in 2, 800 MHz lakkar Microwave frequency in kan aw a chuak. Zeitlukin dah a cak ti theih na duh ahcun TV maw, computer monitor pawngah na cell phone chiah law, von call hmanh. Radiation effect zeitlukin dah a cak, ti na fiang ko lai. Cucu, kan hnakhaw i kan beh peng tikah caan sau a rauh ahcun brainwaves timi a rawhter/chuahter kho. Cu nih cun, brain cancer le brain tumors tiang zong a chuahpi khawh. Cu lawng si rih lo. Cell phone radiation nih kan theihnak thluak a hrawh deuhdeuh tikah nerve impulse a chuak. Cu nih cun, a bikin tluak chung i thari le thluak tissue karlak ummi cells a hrawh khawh. Cu cells a rawh hnu ahcun zawtnak phun dangdang—brain hyperactivity, mental fogginess, loss of concentration, sleep disturbances, stress head-aches, migraine… tbk, tiang a phaan/chuak kho, tiah mifim nih a chim. Cu caah, thil tha, thanchonak kan timi zong hi a hman zia kan thiam lo, kan i ralring lo ahcun a kan hrawhtu thil an si kho caah, mino hna kan iralrin ngai awk asi.

3.   Mino Le Ramrian (Politics)

Politics timi biafang hi ‘politikos’ tiin Greek holh in a von raa mi asi. A fawinak in, a sullam cu ‘ram chungmi pakhat sinak’ asiloah ‘ram minung he aa pehltaimi rian’ tinak asi. Kawl nih Nainngainzi an ti i kan nih Lai holh in ‘Ramkhel rian’ asiloah ‘Ram rian’ tiah kan auh. Kum 2011 March in Thein Sein cozah nih thlennak a tuah timi thawngpang nih zapi a kan lawmhter ngai. Aung San Suu Kyi hna cozah velchum ah a von sawm. Thongtla zong a von chuah hna. Tlangcungmi hriamtlai pawl he remdaihnak a von tuah. Asinain, hi thil hna nih hin kum 60 renglo chung rambuainak a hrik a that kho ngai hnga maw? Asiloah thah aa tim maw? timi hi ruah ngai a herh. Suu Kyi kha cozah velchum ah a von khumh nain zeitluk dah hmunhma a kianh hnga? Zeitluk dah tuah khawhnak nawl a pek hnga? Thongtla a chuah hna nain thongtla pawl a rak tlaihnak hna upadi kha a hrawk maw? Remdaihnak tuahmi ah zeitluk dah zumh awk a tlak i tlangcungmi hna nih kan duhmi le kan halmi zeitluk dah a kan pek khawh lai? Naypyitaw le Rangoon ahcun thlennak taktak kha mithmuh kuttongh asi ko, tiah an chim. Lamkam tadinca ah Aung San Suu Kyi hmanthlak hna langsar ngaiin a cuang. Khualtlawng chuaklut nih chek a tlawm deuh an ti. Lakphak dawr ah ramkhelrian (politics) kong ceih khawh asi cang. Hlanlio thongthlakmi sianghngakchia nih bu an van dirhmi cataar (signboard) tehna hmuh khawh asi. Cucu, mipi caah zalonnak asi ahcun a ṭha hringhran. Naypyitaw le Rangoon velchum thlennak zilthli nih tlangcungmi hna umnak a hei hranh kho dek maw, atu ah hin? Kachin ah ral a tho rih. An dai rih lo. Shan ramchung ah tukkahnak tete a um len rih. Karen le Karenni ramri ah a thongsang in a zammi ralzam pawl an zam rih thiamthiam. Rakhine ram kualh ah Rohingya kong kau ah remdaihnak a um kho rih lo. Ralkap nih a hramhram in phaisa hal le hremtuarnak an tuahmi a dih hlei rih lo. Tlangcungmi hna umnak ramkulh kipah minung covo tling a kan pe rih hlei lo ti a lang. Chinram le ramchung ummi Chinmi hna nih zeidah kan ton ve?

a)    Mitlawm bu Covo (Minority rights)

Mitam bu asimi Kawl nih tlangcung mitlawm bu an kan namnet. Panglong lungtling minsen thutnak (1947) hrawh riangmang in mitlawm kan si ruangah namnet kan tongmi hi zoh sawhsawh awk a ṭha lo. A luancia kum 20 chung kan zoh tikah atu bantuk cozah nih phihkhamnak le namnetnak phunphun ruangah Chinmi kan zam kan i thek i a tlangpi in tuaknak ah minung 200,000 renglo hi ramleng ah hmun a khuar cangmi kan si lai, ti asi. Nihin zongah kan zam peng ṭhiamṭhiam rih. Ramleng i kan zam lo hmanh ah ramchung hmundang ah kan zam rih. Chim ramkulh kan chuah tak. Cucaah, Chin ramkulh chungah minung 500,000 hrawng lawng kan taang i Kawlram pumpi ah nuai (million) pakhat fai lawng kan um lai, tiah tuak asi. Minority rights he pehtlaiin, ‘Kawlram chung a ummi tlangcungmi hna i an covo kilkamhtu upadi a herh caah ser ding a si’ tiah kan hnu tuahmi Lower House, a voikhatnak parliament bia-alnak (debate) ah NLD party hruaitu Aung San Suu Kyi nih a chim. Hihi Shan ramkulh, Kut Khai Constituency in Union Solidarity and Development Party [USDP] MP Ti Khun Myat nih a chimmi kha tha a pek i a ṭanpimi a si. “Tlangcung mitlawm a simi hna i an covo kilkamh ding hi a biapimi issue a si i a bik in an nunphung, an caholh pawl hi kilkamh (khamh) ding a si. Itlukrualnak le lungtak in i-upatnak hrambunh in tuahmi Panglong spirit he ipehtlaih lo (ṭhen) awk a ṭha lo. MP pawl nih rian kan ṭuanṭi hna lai i democracy ram tak a cannak dingah tlangcungmi hna covo kilkamh kho ding in upadi pawl kan remh lai” tiah Suu Kyi nih cun a chim. “Hi kong hi tha ka pek bak nain tlangcungmi hna itlukrualnak ding ah aamahkhan a petu asi ding ah a herh chih. Tlangcungmi itlukrualnak ding le ramkomhpi (federal union) saknak ding ah remh ding upadi a tam tuk,” tiah Rakhien Nationalities Devolopment Party in Lower House MP Ba Shein nih a chim ve.

b)  Ramrian le Baibal aa kalh maw?

Laimi cu khrihfa kan si. Cucu, kan miphun hmelchunhnak a lanhtertu zong asi. Khrihfa le ‘ram rian’ hi aa kalhmi ah a ruatmi an um len. A hleice in, Pathian rian a ṭuanmi hna nih ramrian (politics le nainngainzi) kong ceih hmanh a duh lomi an um. A ceihmi an um hmanh ah pianthar lo pastor le phundang piin midang nih ruah a tongmi pastor le rianṭuantu zong an um ve. A ngaingai ahcun ‘ramrian’ timi kan fian lo ruangah asi. ‘ramrian’ le Baibal hi aa kalh hrimhrim lo. Baibal chung kan zoh tikah Pathian nih a thiammi siangpahrang vialte hna khi raltu lomi an um lo ti awk asi. Cun, ram caah rian a ṭuanmi lawngte an si dih. Moses, Joshua, Deborah, Joseph, Samson, Saul, David, Solomon, Daniel le a dang dang. Jesuh hmanh kha ramkhel mit in zoh ahcun politician asi ti khawh asi. Aruang cu, a rathnawh chan le a chimbikmi thawngṭha kha ‘Ram kong’ le ‘Pennak’ kong lawngte an si ve. Cucaah, Baibal siahngakchia zong nih ramrian ṭuan ding kan si ve ko, tihi kan iruahchih peng ding asi. Kan ṭuanning balte aa khat thlu lai tinak asi lo. Ram minung pakhat kan si bantukin ramrian ṭuantu ding hrimhrim kan si ve. Kan ram ṭhatnak ding le ṭhanchonak ding cu mino hna kut cungah a um. Kan pa le hna kehneh a doi peng ding kan si. Kawlram ramrian kong he pehtlaiin mino hna nih kan thi chungah kan rawn dingmi cu ‘mitlawm bu covo kongah, biaknak zalonnak kongah, kan ca-holh kongah, kan nunphung le zatlang nun kongah si hna seh, luat le zalong tein i uk khawhnak (federal state) kan hmuh khawhnak kongkau hi an si.

c)   Biaknak kongah (Religious rights)

India ram khi Secular State tiah an auh. A sullam cu mah duhmi biaknak poah kha zalong tein zumh khawh le biak khawhnak nawlngeihnak khi asi. Asinain, Hindutva timi mo thar an tuah. Cucu, Indian asi mipoah nih Hindu biaknak a pom lai, ti khi a fawinak cun asi. Cu Hindutva tang ahcun RSS le Bajarangdal hei ti pawl group tampi an um. Cu ve bantukin kan hnu lei Buddhist-Rohingya buai tan ah khan Kawlram minung asi mipoah nih Kawl biaknak (Buddhism) a pom a hau, timi thawngpang a leng ngai. Cun, CHRO (Chin Human Rights Organization) nih naite ah ripawt pakhat a chuah i cozah nih Chin Khrihfa hna namnet in dawpdolh a timhnak kong a ṭial. Thein Sein cozah hlanah rak thokmi program pawl kha cozah thar kuttang ah a thli tein a kal peng rih ko, timi a langhter, tiah Salai Van Lian Thang zong nih a chim chap. Chin miphun nih kan miphun le biaknak hmelchunhnak ah kan hmanmi vailam tung 13 an hrawhnak kong; biakinn saknak le remhnak kongah permit kan hal i a ngah lo lio-ah Buddhist biaknak zalong ngai in a karhnak kong; tlangcungmi hna caah thanchonak (development) ti min put in Chin hngakchia thluak an tawlnak hna kong tehna, CHRO nih a von pho zaar. Cun, Chin ramkulh chungah Thein Sein cozah a kai hnu in vailam tung 4 an hrawh. Chin Khrihfa mi hna kha a hranhram in fial i thawhbur thawhter buin le cozah phaisa hmangin sakmi phungki sianginn le pura hi 15 hrawng asi. Cun, biaknak thleidannak kong le minung covo khambuarnak kong he pehtlai in mipi nih voi 20 hrawng caa an ṭialmi kong a telh chih. Hi vialte thil a cangmi hi cozah le Biaknaklei Vuanci (Ministry of Religious Affairs) nawlpeknak le kuttang ah tuah dihmi an si. Thinphang tihnung ngai a simi thil kong a chuahpi rihmi cu ပညာေရးနဲ႕ တိုင္းရင္းသားလူမ်ဳိးမ်ား ဖြံ႕ၿဖိဳးတိုးတက္ေရး ညြန္ၾကားမွဳဦးစီးဌာန (နတလ) sianginn kong a si. Hi sianginn hi ralkap nih tuanvo lakmi Ramrilei Vuanci (Ministry for Border Affairs) kuttang ah a um i cu komiti cu Thein Sein lila nih a hohakmi a si. Cozah chimnak ahcun hi program hi tlangcungmi hna thanchonak (development) caah tuahmi a si i kum 30 program a si e tiah an chim.

Na-Ta-La sianginn kong hi zapi nih a lenghluat lawngin a theimi kan um men lai. Man loin kai a si i a sianginn ah an um beh. Kawlram pumpi chungah sianginn dihlak 29 a um i cu chung ahcun 9 cu Chinram ah an chiah. Ram pumpi huap in tuak tikah hika sianginn a kaimi hngakchia le a sianginn lila hi Chinram ah cheuthum cheukhat a um. Chinmi kan tamnak Sagaing Division zongah pahnih a um. Cu chungahcun Khrihfa biaknak zulh khawh asi lo i phungki ah an canter hna. An lu an kongh hna, phungki angki an hrukter hna i pali (phungki ca) an cawnter hna. Cu lawng si loin hi sianginn in an dih tikah cozah zung ah rian hmuh asi lai timi kha bia an kamhmi hna asi. CHRO nih hi sianginn ah a kai i a celh ti lo hnu ah a zammi minung 12 biahalnak a tuah hna. A harning kong le sianginn phung an zulh khawh lo ahcun ralkap ah a hranhram in kan in tlakter hna lai ti tehna i an ṭhihphaihning kong an chim. Cu sianginn ah luh bak cun NRC (hmatpungtin) a thar an chuahpiak hna i miphun ah Chin, biaknak ah Buddhist tiah an ṭial colh.

Hi program kong ṭha tein zoh set tikah kum 30 program asi i Kawlram ah asi a fak bikmi miphun Chin hngakchia hna an kan lakpiak lengmang ahcun kan miphun sinak a pil in a tlau kho ko lo maw? Hi kong hi cozah nih a lengah an chim, an ṭialmi le a chunglei thil sining taktak ai danning kha zoh tikah meithal in kah i miphun cihmih siloin khensar bantukin kan chunglei in dai tein eihmuar i cihmih asiloah dawpdolh (an unwritten policy of forced assimilation) an kan timhnak kong kha aupimi asi.

d)  Ca-holh kongah (Literature freedom)

Caa le holh hi a biapi tuk ti cu theih cio asi ko. Asinain, Nihin tiang kan holh le kan ca cawnnak nawl an kan pe hlei rih lo (pek dawh kan si an ti lio lawng si rih). Biaknaklei cachuah le Baibal namhnak nawl zong phungning tein onh kan si hlei rih lo. A kapkap in kham kan si rih. Hihi kum a sau cang tikah a poi ah chiah lo sual zong a fawite. Asinain, miphun pakhat sinak ding caah ca-holh hi a biapi tuk. Ca-holh a ngei lomi miphun cu an tlau lo hmanh ah miphun tlau ti khawh an si.  Laimi ka si ve i ti ṭung i Lai holh thiam lo, Lai carel le ṭial thiamlo te hna hi, miphun ṭanhlo asi, kan ti khawh. ‘Buma-pyi-di-tuh-pyi’ ‘Buma-sa-di-tuh-sa’ timi te hna A ngaingai ahcun, kan holh le caa tlau khawhnak ding hi Kawl nih kum tampi an rak i zuam. Sianginn mah holh le caa cawn khawh asi lo. Kum 2011 lioah Kawl sayamah 600 leng Laitlang an phan. Cu hmanh ah nungak lawngtheng. Aruang cu, sianginn kip ah Kawl holh in cachimh i fimthiamnak rak ṭhanchoter kha an hmuitinhmi rak sisehlaw, a ṭha tuk hnga nain a rak silo. An itinhmi cu va ngei hna seh. An fa le kha kah-pia lawng tein chuak hna sehlaw, tu hnu kum 20-30 ahcun Lai/Chin timi hrimhrim um ti hna seh, ti khi a rak si ziar. A hnu ahcun kan biaknak (Buddhism) ah kan luhter dih hna lai. Kan mah nunphung in kan hruai hna lai, ti khi an rak itinhmi a rak si ziar. 

Cu lawng si lo. Chin ramkulh chungah ralkap battalion 14 an um i hmun 50 renglo ah hmunhma an khuar, an ti. CNF (Chin National Front) nih cozah he remdaihnak minsen a thut cang nain naite ah cozah nih ralkap battalion 2 a thar in a chap ṭhan, an ti. Ralkap umnak paoh ah hremtuarnak, ningcang loin namnetnak le nuhrin covo phungbuarnak a um zungzal ti cu kan theih. Remdaihnak minsen thut hnu ah a thar chap cu zeidah a sullam set asi kun hnga? Chin ramkulh cu atu tiang phihkhammi hmun (restricted zone) asi rih i ramdangmi nih kal an duh ahcun ‘permit’ dangte in hal hnu lawngah kal khawh asi. Ziah, khammi ram le miphun ah chiah kan si rih peng ko? 

Bia donghnak

Nihin mino nih kan theih ding le ṭuan dingin kan ikhinhmi rian cu a tam ko. Kan chantiluan nih a rang fawn. Fimthiamnak leiah fak piin kar hlan kan herh. Idinh sawhsawh awk kan ṭha lo. Kan idinh ahcun mi nih an kan lonh colh lai. Kan idinh hmanh hawi nakin rangdeuh in kan tlik ṭhan a herh. ‘Nihin Mino, Thaizing Hruaitu’ an ti bantukin kan ram le kan miphun vialte hi thaizing ah a uktu ding le a hruaitu ding kan si. Kan miphun, kan ram, ka ca-holh le a biapi in kan biaknak ah zalonnak kan hmuh khawhnak hnga, fakpi in thazaang chuah kan herh. Chinmi milu zakhat ah sawmkua renglo cu Khrihfa kan si i Khrihfa sinak hi kan miphun hmelchunh pakhat ah kan chiah cangmi asi. Kan miphun a tlau lonak ding, cihmihmi kan si lonak ding le miphun lian deuh chungah dawpdolhmi kan si lonak dingah kan miphun sinak hmelchunh hi himbawm tein kan kilven a herh.

Chirhchanlaknak:

·   1. Sui Tin Par, Mino le Fimcawnnak timi capar chungin.

·  2. Joseph KB Thawng, Globalization le Nihin Mino Chekhlainak timi capar chungin.

· 3.Van Lian Thang, Burma Cozah nih Miphun Dawpdolhnak Program Hrawk Seh timi capar chungin.

· 4.Henry Nawl Thang Bik, Globalization Ruangah A Chuakmi Pawngkam Rawhralnak timi capar chungin.

· 5. CHRO nih chuahmi, Persecution of Chin Christians in Burma timi cauk chungin.

· 6. Hc Penglianmang, Tulio Kan Miphun Lak Thlihran Vaipa Zir timi capar chungin.

· 7. Tawk Lian, “Stockholm Dairy,” Ṭiangṭhang Makezin chungin.

· 8. K.M.Win B.A(Hons)MIPP (SAIS), A Brief Overview of Myanmar  timi cauk chung in.

· http://www.chro.ca/index.php/resources/religious-freedom/284-1999-religious-persecution-report.