Tutan ah hi
bantukin capar/cabia ṭial kawhnak caan a ka petu
(Ṭhinṭhang Mekazin editor le
upa) dihlak Tutan ka capar hi IQ le EQ kong asi.
Kawl ralkap butkedan tangah kum 20 leng rialdip le lamhchih buin a thanglianmi
kan si caah Lairam lawng hmanh siloin Kawlram dihlak asilo hmanh ah a tam deuh kan
lungput le ruahnak cu a rawk dih. Kan mawh ve hme maw, rak lamhchihtuk hrat
ahcun mu. Leithuan liomi cawtum le naatum bang, tuk le velh pah buin tuah duhmi
tuah kho loin tuah duh lomi tu an rak kan tuahter. Kan fimcawnning tiangin ruah
tikah awn duh ahcun firchom a hau ti sehlaw, kan palh thlu lai lo dah? A rawk
cangmi kan thinlung, ruahnak le lungput a kan remhtu le sersiamtu asi kho hnga
maw, ti ruahchannak he tialmi capar asi.
IQ cu zeidah a si?
IQ
cu Intelligence Quotient tiah a saunak
in auh asi. Intelligence timi biafang(origin)
a chuahnak taktak cu intelligere timi
Latin biafang in a ra. A sullam cu
ngalhkhawh, thiamkhawh, theihkhawh, cinkenkhawh, tikhi a sawh duhmi asi. Quotient sullam cu then thanmi,
phawtzamhthanmi tinak khi asi ve.
Minung
fimnak (Intelligence) kong ah ningcang
tein(systematic) virhkhoih-hlathlainak
hi French ram ah a luancia kum 100
hrawngah khan psychologist Alfred Binet (1857-1911) le psychologist Theodore Simon
(1873-1961) nih French sianginn pakhat
ah siangakchia cheukhat sinah rak thawk asi (?) Cu hlathlainak cu 1905 kum ah an
rak dih, an ti. A chung muru tiang virhkhoih-hlathlainak nih a chuahpi mi cu
minung ah hin thiam aa fawihdeuh mi (normal)
le a harhdeuh mi/chanbuadeuh mi tiin kan um ko, tihi asi. Cu hlathlainak nih cun
French ram chung lawng siloin a
hleiin Europe ram le USA ram pawl i siahngakchia cacawn ningcang (system) tiang zong a rak bawmh ngai, an ti.
Cu
hnu 1916 kum ah German psychologist William Stern (1871-1938)
nih thilthar pakhat thiam/hmuh ifawite le herhning tein thleidan le
phawtzamhthiamnak (intelligence quotient)
hlathlainak hi a rak tuahve. A tuahning cu thluak nih thil a theih mizat kha
a kum in na phawt lai i 100 in na karh ṭhan lai. Tahchunnak ah;
Halmi chungin na hmaanmi zat question (100 in karh) = IQ
Nangmah na kum
ti khi asi ko.
Cu hlathlainak nih a chuahpimi cu, a fawinak in normal a simi nihcun IQ
90-110 kar hrawngah khin um ding asi i, cu naktamdeuh asi ahcun a IQ a
sang tinak. Cun, a tlawmdeuh ahcun a niam ah chiah asi. Kul (20) tang hna khi
cu mi tlamtlinglo ah chiahmi deuh khi a va si cang nga, a ti.
Cun,
thilthar pakhat khat hi kan hmuh cio, kan cawn cio ko zongah a thiam aa fawih/olhkhun
mi le aa cinken khodeuh mi phun an um. Cu thil zongah cun kan uardeuh phun, ka n
cawn zuamdeuh phun le kan i cinken khawhdeuh phun an um ve rih fawn. Zeiruangah
dah asi hnga? Cu hlathlainak zong cu American psychologist Howard Gardner nih
1983 kum hrawngah khan Intelligence
Quotient timi minbunh ṭiamṭiam in minung
IQ hi phun (5) then in a rak tuah.
Intelligences phun (5)
Musical intelligence:- Music, aw chuah, melody, rhythm… etc., lei ah thiam aa
fawihmi pawl. Tahchunhnak ah hlasak thiam, ringawntumthiam…tbt.
Verbal
intelligence:- Holh le caa
lei ah thiam aa fawihmi pawl e.g. Author, journalist, holh fang hmanthiammi, politicians
pawl hei tibantuk khi.
Bodily-kinesthetic Intelligence: -Takpum hmanning cawlcangh thiam aa fawihmi
le hrimnam hmanthiam aa fawih mi pawl. E.g. Lentecelh (sport) le laam (dance) thiammi
le hriamnam he raltukthiam mi pawl bantuk khi.
Logical-mathematic Intelligence:- Pehtawnh, ningcang tein (systematic) khuakhan lei le namber/kanaan tuaktan le pungsan suaisam
lei ah thiam aa fawihmi pawl. Tahchunhnak ah Chemist pawl le engineer
tibantuk pawl.
Hi
phunnga (5) hna hi Howard Gardner nihfimnak thawhkehnak (Origin of Intelligence) kha basic in virhkhoih-hlathlainak a rak
tuahmi asi. Cucu IQ (Intalligence = theih, ngalh, thiam, cinken khawhnak
thazaang le Quotient = phawtzamh/thenthan thiamnak phun) tiah kan auhmi
cu asi. Hi fimthiamnak intelligences phunnga
(5) hi minung kan thluak he apehtlaimi lawngte an si, tiah chim khawh zong asi.
A ruang cu mit nih hmuh, hna nih theih hnu ah thluak nih a tuaktan i thiammi thil
pawl an siruang ah asi. Cucaahcun, IQ sang mi kha thluakṭha mi asi tiin kan auh
tawnnak hna cu asi. Hihi a huap in tuahmi intelligences phunnga chungah hin
mi pakhat nih a phun (5) ningin thiam i olhnak zong ngeihkhawh asi i, phunkhat hmanh
iharh ngai khawh zong asi ṭiamṭiam fawn. Phuntam deuh a thiam naa fawih ahcun na
IQ a sang deuh tinak asi i a tlawmdeuh le na IQ niamdeuh tinak asi, tiah a
fawinakinchimkhawh asi.
EQ
cu tehzeidahasi?
Chan a hung kali globalization/socialization chan
kan von luh hnu
hin, IQ phunnga (5) lawng nih minung kan nunnak ah thil a rak tlamtlinh
dih lo zia von theihchin thluahmah asi. Cu ruangah Howard Gardner ṭhiamṭhiam
nih EQ timi hi a rak chuahpi ṭhan. A suanak in EQ cu Emotional
Quotient ti asi. Cu EQ cu phunhnih in a von ṭhen veṭhan.
Intrapersonal intelligence/personal intelligence: -Mah le mah feeling/tuarmi theihthiam khawhnak
le cu feeling vialte (lomhnak, ngeichiatnak, ningzah, thinphan) tibantuk
theih in a hmanzia, a tuarzia le a langhterzia thiamnak kha a sawh duh.
Interpersonal intelligence/social intelligence: Midang lung kalning, mi lungput theihthiam piaknak [Sympathy a siloah empathy kan ti hnga
maw? Sympathy sullam cu na tuarmi/ruahmi
ka theihthiam (I understand what you
think/feel) ti asi. Empathy sullam
cu na tuarmi/ruahmi kantuarpi/ruah pi ve(I
think/feel what you think/feel) ti asi. Phundang in kan chim ahcun, empathy sullam cu na takvon kaa hruk ve tinak
a siloah naa denhmi kedan ka denh ve/na ke dan cungah ka dir ve ti khi a sawh
duh (I wear your skin or I stand on your
own shoes)],tiin Haward Gardner nih
phunhnih ah a ṭhen ṭhan. Hifimnak hi mizeipoah nih cawn le ngeih cio kan herh mi
asi. Abikin mipi hruaitu pastorte, cachimtu sazate, sibawite le ramriantuantu hna
a herhkhun kho men.
EQ tu cu thluaklei si ti loin lungthinlei he pehtlaiin
thiamnak phun asi deuh. Cu thil phunhnih cu minung dang he kan i pehtlaihnak ah
a herhmi le thiamawk hrimhrim dingah chiahmi asi. Minung lungthin le ruahnak
lei thiamnak a cawngmi (psychologists) tampi nih cun hi EQ phunhnih nih hin
a dang IQ phunnga zong khi a rulh (effect)
khawh/a tuahkho (thlennaktampi a chuahter), ti tiangin an zumh. Cun, a ṭhangchocangmi
ram hrimhrim ahcun sianginn, sport team, film industry, public
le organization dangdang ah IQ san lawng hi abiapibik ah an chia ti lo
i, a EQ the zeidah a lawh ti hi zoh chih peng asi, an ti. Cu ticun, minung lungthin
le fimthiamnak (Emotional and Intelligence) he a ṭhangchomi sinak dingah
ram tamdeuh nih cun izuam asi cang. Phundangin chim ahcun, IQ lawng siloin EQ
zong kha biatak tein thazaang an pek tinak asi.
Pawngkamruangah
maw?Ciruangah dah?
Minung IQ/EQ san le niam hi pawngkam thil ruangah maw?
‘Ciruang’ ruangah dah? timi hi rak iceih lengmangmi a rak si. Atu tiang zong ah
iceih peng rih asi ko. Psychologists
a cheu nih cun 60-70% hi cu ciruang in a kal i 30- 40% hi pawngkam thil sining ruangah
asi, tiah an chim ve. Asinain, IQ le EQ cu thluak le lungthin ruahnak (psycho)
kong asi caah hihi a hmaan/a palh, tiah aphi chim khawh awk hi a ṭha
tawn lo. A har dom, an ti. Psychologists pawl zong nih an mah le hlaihlaining
cio in pom asi ve i cu an pomning cu minung nunnak ah hman cio ansi. Hmandeuhmi/aa
tlakdeuhmi an um bantukin aatlakdeuh lo tiin hlawtthlu ding zong aum ve hro lo,
an ti ve.
Asiahcun
ṭhancholei a panhcuahmahmi Kawlram
le Lairam ah teh?
Buaktlak (average)
in kanzoh/chim ahcun Japan ram hi IQ ah asang in chiahmi ram pakhat asi.
Asia ram chung lawng hmanh siloin vawlei ah technology le fimthiamnaklei ah a sangbik an si, ti zongah kan palhthlu
lem hnga lo. Asinain, Europe ram lei nih a kalpi deuhmi cu IQ he EQ he
hmunkhat/artlaang tein kalṭi le ṭhanchoṭi hi asi ve. Europe ram tamdeuh nih
cun ngakchia a hmet lio tein lungthinlei a thanchonak dingah thiamcawnnak lawng
hi pakhatnak ah chiah loin a pahnih tein (IQ he EQ) hmunkhatte i than pi khawh dingin
siangiin kip le hngakchia no zohkhenhnak (daycare) kip ah kalpi ansi. Cu nih
a chuahpi mi cu lungthinlei (emotional) in
ṭhangchonak asi. Ruahnak a san tikah an fimnak
(intelligences) sannak zong kha ningcang
tein hmanthiam asi. Tahchunnak ah mah zon lawng iruahlonak, keimah nih mah tihin
thil katuar/kahmuh i midang nihteh zeitin an tuar, an hmuh ve lai tibantuk, mi
sining theihthiamnak le mi dang zawnruah khawhnak hna khi a chuahpimi cu ansi.
Asiahcun, Ralkap
uknak cozah in (dictatorship) in democracy uknak lawng hmanh si loin mah tein ihruai khawhnak (federal/secular state) leiah thlen a duhmi le a tim cuahmahmi Kawlram le
Lairam minung nih teh fimthiamnak kan cawnbiknak asi mi kan sianginn system
ah siseh, inn chungkhar siseh, zatlang
nun le company zongah
siseh, thluaklei fimnak (IQ fimnak) lawng hi maw kan kalpi peng rih ko
lai? Phundang kan chim ahcun, mah pumpak ṭhatnak le minthannak lawng le mah
chungkhat le sahlawh rualchan lawng zawnruahnak ngeih in maw kan ṭhancho rih ko
lai? Siloah mah zawnlawng i ruat loin, mi cungah theihthiamnak, dawtnak le zawnruahnak
a ngeimi lungthinlei fimnak (EQ fimnak) ṭhanchonak he dah artlaang tein kan kalpi
hna lai?
Chiarhchan
laknak:
- Tha Chin Par (Denmark) pumpak notebook chungin.
- Howard Gardner’s tialmi, Howard Gardner’s Nine Multiple Intelligenes cauk chungin.
- Howard Gardner le E.D. Hirsch Jr., nih tialmi, ʻʻTwo Views on How to Get Johnny to Read and Think,”New York Times, September 11, 1999 capar chungin.
- Spencer A. Rathus nih tialmi, Psychology cauk chungin.
- Paul D. Meier nih tialmi, Introduction to Psychology and Counseling: Christian Perspectives and Applicationscauk chungin.
- Henry Nawl Thang Bik nih class-presentation paper a tuahmi chungin.
Note: Hi cathluan hi Thinthang Magazine nih a chuah cangmi asi.
tha tuk!
ReplyDelete