Kan Chan Hi Chan Tha Asi

Kan vawlei hi atu nakin a rak nuam ballo. Cun atu nakin a nuam chin lengmang lai, a thangcho chin lengmang lai, ti hi science lei thiamsang hna nih an ruahning asi. Asinain, hi tluk in raldohnak, zawtfahnak, mangtaam, le pawngkam rawhralnak a tam lio ah ‘kan chan a tha bik ko!’ von ti cu cheukhat caah cun zumhhar ngai asi ko lai. 

 

Cheukhat zumtu le evangelist pawl nih Paul nih Efesa khuami hna cakuat kha faktuk in an laak, kan caan hi caan chia asi, timi zawn kha (Eph 5:14-16). Zeiruang set ah dah Paul nih ‘kan nii le caan hi caan chia asi’ (the days are evil) a ti hnga, timi hi tampi hrelhfiah khawh asi ko lai (?) A fawinak in chim ahcun, zumtu thar lawngte an si. Jesuh Khrih rak kir than colh ding kha an zumh. Paul zong nih a zumh ve; I Thes 4: 16-17(immediate return of Jesus—parosia). Zumtu thar pawl kha Judah biaknak (Judaism), Grik pawl biaknak le Rom biaknak nih an buahcih tuk hna tikah Khrihfa asi cangmi zong nih khrihfa si lo bantukin an um. Zumlotu hna tuahning kha an icawng. Nu le va kar ah, nulepa le fa le karah, bawi le sal kar ah buainak tampi a rak um. Tukthahnak le hremnak nih a von zulh hoi. Khi vialte ruahchan in Paul nih kan caan hi caan chia asi, atinak a si kho? Kan nih cu Paul nih a hmuh khawh lomi le a chunmang hmanh in a manh lomi chan ah kan hung um. Kum 2000 lenglo in kan ihlat. Jesuh rak thannak ding hi Paul chan lio nakin kan mah chan he kum 2000 lenglo in kan  naih deuh cang tinak asi. Laimi Khrihfa kan sinak kum 100 leng asi ve cangmi nih Jesuh khrih rat thannak cu kan tih awk asi ti hme maw? Kan caan hi caan chia asi ti lo. Caantha asi deuh. Paul thih hnu, Church Fathers chan (A.D. 100-500 kar hrawng) ah pakhat le khat an irak iton poah ah ‘Bawipa a raa deng cang’ (‘Maranatha—the Lord is coming soon’) an rak ti tawn. Caan chia ah an rak ruat lo. Jesuh rat than ding, an rak ingaih tuk. Cucaah, Bawi Jesuh rat thannak ding a naih cu caan chia le chan chia ah ruat loin kan ilawmh chinchin awk asi deuh. Mah balte, zeitik set ah a rat lai bal, kan hngal lo caah kan iralring tein kan um peng awk asi.

Kan chan a thatdeuhnak Panga

Kan Rum Deuh: A luancia kum 50 he kan zohchunh ahcun, mi sawhsawh hmanh nih alet thum in phaisa kan hmuh, i kan eidin zong a thaw deuh. Minung alet tampi in kan karh nain, a luancia kum 50 he tahchunh ahcun kan thangcho tuk thiamthiam. Mi sifak nih alet in an eidin khawh deuh. Vawlei cung ah sifak taktakmi hi zatceo ah an zor. UN ruahdamh nak ah sifahnak hi kan hnulei kum 50 chung ahhin kan hnulei kum 500 nakin azor deuh an ti.

Kan inn le lo a tha deuh: Khuate in khuapi ah chan ah kan ithial. Cucu urbanization kan timi cu asi. Pawngkam zohkhenhtu pawl nih khuapi um cu an duh lo nain khuate um hi pawngkam rawhralnak vennak thabik cu asi lem lo. A ngaingai ahcun khuate nakin khuapi ummi nih hmunhma an heu lo deuh. Vawlei le pawngkam a rawk lo deuh. Cun lothlo pawl khuapi an panh ruangah ram aphangmi eka billion pahnih cu tupi ah an icing than. Matt Redley chimning ahcun, vuleicungmi zatceo nak tamdeuh hi khuapi ah an um nain vawlei 3% lawng an hrawh, a ti.  Kan vawlei le pawngkam kan heu lonak dingah a herhmi cu khuate um si loin inn dot sang pipi tampi in sak kha a herh deuh. 

Kan chan a sau deuh: A luancia kum 30 nakin kan chan a sau deuh. Hngakchia thih a tlawm deuh. Tuluk pawl hi a luancia kum 50 lio nakin kum 25 a nung khua sau deuh. Nigeria pawl hi kum 9 an nunkhua a saudeuh. 

Rian fawideuh le Rangdeuh in kan tuan khawh: Chim awk tampi ko nain pakhat tein ka von langhter hmanh lai. Kum 1800 lio ahkhan suimilam pakhat a nguhmi nathau (phazawngdaing) pakhat cawknak ah suimilam paruk riantuan ahau. Kum 1880 ah cutluk ceunak apee khotu mei-inn cawknak ah minit 15 riantuan aherh. Kum 1950 ahcun sehkan pariat lawng a herh cang. Nihin ni ahcun sehkan cheu lawng a herh. Hi ti tuak ahcun kum 1800 lio nakin let 43, 200 in kan rum deuh i rangdeuh in rian kan tuan kho. 

Thiltha kan hmang kho deuh: Sifaak taktak an tampi rih nain kan mah hlan i a rak um nakin kan mah chan ah eithaw kan ei kho deuh. Kum 1822 hlan ah computer hmanh an rak hmu bal lo. Charles Babbage ser hnu lawngah kan hmuh. A tu kan hmanmi laptop le bang cu an hna zong nih a rak thei lo. April 1973 ah Martin Cooper nih Mobile phone a ser khawh hnu ah kan hmuh. December 17, 1903 ah Wilbur le Orville Wright nih a hmabik vanlawng an ser. Cu hlan ah a rak um bal lo. Kum 1800-1854 ah Jedlik nih Electric Motor a ser. Cu hlan ah a um bal lo. Zabu 17 hnu lawngah lakphakti (tea) din biatak tein a laar. Atu kan chan ah hin thil thaw kan ei, kan zaang a dam. Lamhlat ah khual kan tlawng kho. Tangka tamdeuh kan hmang kho. Rawl tamdeuh kan vuiter. Thil cinnak vawlei zakhat ah 30 (30%) a karh i kum vui cu let ruk in a karh.

Hi ti kan chim tikah mi sifaak an um lo, ka tinak asi lo. A chialei in thil ruah zong hi a thatnak tampi a um ve. Mi sifak a bawmtu hna nih a thalei kam in ruat peng hna sehlaw, tangkaa an bawm hna hnga lo. Nain micheukhat cu a chialei lawngte a ruatmi an rak um ve. Thawngpang chia kan theih ruangah thinpang ding a um lo. Vawlei hi thawngchia lawngte nih a khuah dih rua, ti zongin ruat ding asi hlei lo. Thawngtha cu tampi theih a herh lo. Thawngchia kan theihmi hi a thiltha tampi lakin lakmi an si. Ralrinnak a kan pek asi deuh. Kan chan hi chant ha bik asi ko. Kan fimdeuh, kan rumdeuh, kan eithawdeuh, kan inn tha deuh, kan rum deuh fawn. Cucaah, tihphaih zum hlah. A thalei zum ko.

Chirhchan laknak:

Matt Redley nih Reader Digest Magazine ah a tialmi chungin.

Richard Zatu nih Thinthang Magazine ah a tialmi chungin.