I Tim 2: 12 ningin, "Nu: “Dai! Holh Hlah!” ti ding men maw kan si tak ko?" by Tha Chin Par

Baibal caang: 1 Timothy 2:12 ``cawnpiaktu si awkah ka duh hna lo, pa cung I nawl ngeitu si ding zong ah ka duh hna lo, dai tein an um awk a si ko.´´ 

Biahmaithi: Baibal le ca dangdang kan rel tik zongah a hmasabik i kan ruat dingmi cu zei bantuk minung/ahodah nih a tial? Zeitikah dah tialmi si? Hi ca tial lioah zeidah a cang? (literature background/ history background),  catialtu nih ahodah a tial hnawh/aho sinah dah a tial? timi le a si khawh ahcun ca kan relmi nih hmunhma zei tiang dah a lak i, a huap ti tiang background hi kan lak khawh ahcun ca kan relmi i pian/theih sual hi a  tlawm lai.

Media model pakhat a um i, a tamdeuh ca pohpoh cu hi model tangah hin an um dih.

                            

Sender --message --receiver

Sender cu a tialtu/kuatu, receiver cu a reltu/cohlantu tiin a piang ko. Message (tialmi caa/chimmi bia) ah hin a cung i ka chimmi vialte khi ruahchih a hua cang lai. Zeikong dah a tial? Zeidah a rak cang? Khoika kong dah a tial? Mizeidah a tial hnawh chan? Tbk., pawl khi ruahchih an hua peng. Cu lawng ah catailtu nih aa tinhmi, a tial duh hnawhmi hi ifian khawh asi.

Cawnpiaktu (teacher) le nawlngeihnak (authority) sullam

Paul nih Timothy ca a kuatmi ah cawnpiaktu (teacher) le nawlngeihnak (authority) ti a hman. Cawnpiaktu (teacher) hi a nunzia in a cawnpiaktu an um bantukin kaa in a cawnpiaktu zong an um ve.  Nawlngeihnak (authority) zong cu thiam, ngalhnak he aa sai ngai. Bianabia ah President an ti ahcun kan thluak ah nawlngeihnak (authority) timi te khi um colh ko lo maw? Cu president aa cuh mipa/minu nih cun ramkhel kong a theih ngalh, thiam ngai a hua. Hi kong hi a tanglei kan tial te ding he kan peh tonh te lai.

Bibal chungah cawnpiaktu le Nawlngeihnak a hmumi nu cheukhat kong

Baibal chungah a nunzia in mi a cawnpiaktu nu tampi an um bantukin a hmurkaa in a cawnpiaktu nu an tampi ve. Cun nu a si ko nain siangpahrang cung hmanh ah nawl a ngeitu le mipi biaceih khotu zong an um len ko. Nunzia in cawnpiakmi cu kan chimduh (focus) mi asi lo caah kan chim duh lai lo. Khrifabu bak ah hmurkaa in mi cawnpiaktu le siangpahrang cung le mipi cungah nawl a ngeimi kong a tampi mi chungin pakhat hnih te kan van langhter hna lai.

Deborah kha profetnu (prophetess) le biaceihtu asi.  Ralbawi Barak hmanh nih khan a nawl a ngeih i, Isarel mi hna nih an bia ceihpiak awk ah an fuh (Biaceihtu 4- 5). Huldah zong hi profetnu a rak si ve. Siangpahrang Josiah nih a bia a ngeih (2 siangpahrang 22-23).  Huldah hi  Jhon Dickson le bang nih cun  a particularly curious example of spiritual leadership´´ tiah `Hearing Her Voice ´ timi a cauk ah a ti phah leh.

Ka chim duh bikmi cu Pathian bia a ngeimi an si ahcun nu nih pa zapi zaraan (ordinary men) cu chim lo, ralbawi ke siangpahrang cung tiang hmanh ah nawlngeihnak (authority) an rak ngei ko.

Cun a mah Paul bak nih an min fang khek tein a langter (mention) mi, mithmai tha a pekmi hna, nu pawl an um (Rom 16). Cu hna chungah hin Phobe le Prisca hi lak ka duh hna. Prisca cu pawl hrimhrim nih (Rom 16:3) ah ka riantuan ti hawi (fellow worker) a ti. Phobe hi Paul nih a zumhmi nu pakhat a si i Rom khua a cakuat petu dingah a thlahmi asi (Rom 16:1). Phobe hi a tuanbia hlathlai tikah Paul nih Rom khua mi hna sinah a chim dan ahcun Deacon bantukin theihternak (refer) a tuah. Deacon cu Greek holh in a ra mi biafang asi i mirang in leh ahcun (servant, minister, messenger) tin a leh. Chim duhmi cu Phobe hi Paul bantuk deng in bawipa sal, thawngtha karhtertu, thawngtha chimtu si dawh asi ve. Hi ka zawn ah Rom krifabu dirhmun hi zeidah a rak lawh? Thatnak le ngalhnak in an khat i a tha tein an i cawnpiak kho (Rom 15:14).

I Timothy 2:12

I Timothy cakuat cu Paul nih Timothy sinah a kuat mi ca asi. A kuat channak a ruang tenthum in thenmi lakah cawnpiaknak hmaanlomi Timothy nih ngolter she, ti a duh ruangah, Paul nih Efesa khrihfa bu a hmaanlonak kong, Khrihfa bu hruainak ah zulh awk asi lomi pawl le zulh awk le tuah awk asi mi pawl kha caa in a kuatmi asi. Cu cawnpiaknak hmaanlo nih a bikin a kalpi mi cu lih a chimmi thlarua bia ngeihin khuachia cawnpiaknak zulh (1 Tim 4:1), ei dingmi asi ko mi hrial le nupi va ngeih herh lo ti phun in cawnpiaknak hna an si (1 Tim 4:2-5). Cu tikah inn chungkhar ah buainak tampi um dawh asi. Cu ruangah Paul nih Timothy ca a kuat ah zeitindah a tuah awk asi, ti kha fiangtliang tukin a chimh. Khrihfa bu hruitu upa hna nih zeitin an um awk te pawl, cun nupi pakhat lawng a ngei lai, a chungkhar thaten a zohkhenh khawhmi asi lai, tbk., tiang zong a chimh ve (1 Tim 3). A ruang cu a hmaanlomi cawnpiaknak ruangah inn chungkhar ah nu le va sinak te pawl hi buai dawh an si, a hlei in lem a fawimi nu kha cawnpiaktu hmaanlo pawl nih an lem khawh hna i an va le zong nih zohkhenh khawh ti lo dawh an rak si.  Cun khatlei ah inn chungkhar buai ruangah nuhmei hna tam ngai dawh an si. Cun a hmei ciami zong cu an um lai. Cu hna zong cu nuhmei maw an si tak, zalong duh ruang sawhsawh ah a hmeimi dah an si, ti bantuk tha tein then ding tiangin Paul nih Timothy kha ca a kuat. A mah Timothy hmanh kha, cu nuhmei hna sinah a tluk naknga lo nun thianhlimnak kong a cawnpiak (1 Tim 5). Cu lioah cun, nuhmei in lakvak in a diklomi bia chim in cawnghawih a hmangmi zong an um. Cu pawl hna zong cu pasal ngei than hna sehlaw chungkhar zoh khipkhep hna seh, tiah Paul nih ati phah hna (1 Tim 5: 12-14). Chim duh bikmi cu hi kaa ah hin vale kuttang ah a um lomi nuhmei pawl, cu hmanh ah cun Pathian a zumhnak kaltakin cawnpiaknak thalo ruangah Sehtan hnu a zulmi nuhmei pawl hi mitkem ngai dawh le buai ngai dawh an si. An theihmi le an nunpimi cawnpiaknak thalo cu inn lakah vakin, heh!! tiah midang kha an cawnpiak hna, an hawi pasal ngeimi zong kha vale he ithen ding tiangin thi rawnh hna dawh an si. Biaknak society ah rak nun asi bantukin biaknak asimi khrihfa bu ah lutpi asi tikah hin, Paul nih nu cu cawnpiaktu (a hmaanlomi cawnpiaknak a karhtertu) le ‘vangeih le nupi ngeih a herh lo,’ timi a hmaanlomi cawnpiaknak ruangah in chungkhar ah nu nih a va kuttang dor duh ti loin nawlngeihnak a duhmi hi Paul nih a um awk asi lo, tiin Timothy hi a chimh duhnak a si lai.

A ngaingai ahcun, Pathian a tihzahmi nu le, nawl a ngeimi nu cu a cung i kan chim cang bang khan (Deborah, Huldah, Prisca, Phobe) te pawl hi zapi zaaraan pa cungah chimlo, siangpahrang le ralbawi cung hmanh ah nawlngeihnak an ngei kho i, biaceihtu le cawnpiaktu zong an si kho ko. Paul hrimhrim nih upat hmaizahnak a pek i amah he aa khat/tluk (level) riantuan ti hawi ah a chiahmi hna nu zong cu kan chim cang bantukin an um len ko.

Cu ruangah 1 Timothy 2:12 hi cu a cunglei ii Senderà messageà receiver Media model khi i chirchanh in Efasa khua khrihfa bu lawng a sawh duh, tiah Paul cakuat hi fian khawh asi. Cun a hmaanlomi cawnpiaknak ruangah a nunning le a bia in a rawkralmi nu cheukhat lawng a sawh duh i, a hmaanlomi cawnpiaknak a um lio caan lawng kha a sawh duh mi asi. Chan vialte a huamhmi le hmunhma kip a huammi, nu pohpoh a huamhmi literature (cakuat) asi lo, timi cu a fiang. Paul nih Timothy a kuat duhnak a ruang a um i, a kuat hnawhchanmi minung an um i, a cakuat nih ri a khiahmi caan (period) te kha a um ko.

Nu! holh lo daiduam cun maw na um ko kun lai?

Cun a donghnak ah zeiruangah dah hi liochan ah cawnpiaktu hmaanlo pawl nih nu theng an lem khawh hna timi hi iruahti ka duh rih. Hi lioah nu hi cawnnak sang a ngeimi an tlawm. Atam deuh cu cawnnak a ngeilomi lawngte an si. A ruang cu nu nih cacawn a ngah lo.

Vawilei pumpi huap cun chim kaa harh lai. Europe hoih ten ka chim lai. Europe cu a tangcho hmasa cemmi ram asi. Cu a tangcho hmasa cemmi Europe chung Denmark ram hmanh ah nu nih cozah lungtling tein (official) tein sianginn kai khawhnak nawl a ngeih hi Zabu 16 hrawng lawng khan asi. Paul cakuat pawl hi a tlaibik ah A.D. 70, Jerusalem Temple a hrawh hlan i tialmi lawng te an si. Cawnnak zeihmanh ngei lomi nu chinchap, Pathian aa bochan lomi nu chapbei, an si ruangah fawi tein lem khawh, an lungmerh khawh an raknak asi lai. Nain, atu kan nih chan ahcun, a zei duh poah in lem khawh bia. A chankhat chung, nungak pakhat hmanh a lem/helh khawh lomi tlangval an khat. Atu ahcun, nu le pa thleidannak um lo. Cawnkhawhnak, theih khawhnak nawl kan ngah, pa nih Baibal sianginn an kaimi zong kan kai khawh ve ko tung ahcun biakinn ah nu cawnpiaktu si hi thilmak ngai si ko. Pa cheukhat le bang, nu aw ngeih hi an uar khotuk. Hmual a ngeideuh leh lam, an ti. Biaknaklei lawng hlah, vawleilei zongah nu nih president hna, an tuannak ram ko hi remnak, daihnak, le thanchonak a leng deuh leh lam. Cu ruang ah, ‘Nu! holh lo daiduap um awk kan thalo hih.’ Pathian zangfahnak thawngin le a thiang thlarua fimchimhnak thawngin, na theih na hngalhmi cu daite in cun tut pi nemmam hlah. An theih lo cun zeitin dah an hngalh khawh lai. Nu cu chim hlah, pa zong chim hlah! Bawipa nih cun nunnak ngeilo lungtekep hmanh ka hman lai a ti hih, tho law, au law, “Bawipa, ka hmang,” ti ko.

                      

I Tim 2: 11-12 le Ka Cafung

Paul nih Macedonia a um lioah maw, a phanh hlan ah dek (I Tim 1:2) a tialmi si dawh

asi. Efesa khrihfa bu zohkhenhtu dingah Paul nih Timote a chiah/fial.  Hi lioah buaibainak nganpi khrihfa bu ah a um. Cucu cawnpiaknak hmanlo (false teaching) asi (I Tim 1: 3). Cawnpiaktu diklo pawl nih nupawl le abikin nuhmei sinah bia an rawnh hna. An lung an laak khawh hna. Cun, nuhmei pawl hi rum ngai dawh an rak si caah ‘cawnpiaktu diklo pawl kha an bawmh hna (an sponsor hna). A cheukhat nuhmei le bang cu Satan hnu an zultu ah cang phah (I Tim 5: 15). Cun, nuhmei no deuh pawl kha inn khat hnu inn khat ah an kal/vak, bia diklo le chim lo ding zong an chim dih. Cu ruangah Paul nih va ngeih dingin a forhfial phah hna (I Tim 5:14-15; Titus2:4).

Asinain, cawnpiaktu diklo pawl nih cun va ngeih kha an kham hna. Va ngeih a herh lonak kong kha an chim. Aruang cu, nuhmei pawl va an ngeih dih ahcun bawmtu (sponsor) kan ngei ti sual lai lo, ti an phaang (I Tim 4:2-3). Cawnpiaktu hmaanlo pawl nih nuhmei pawl an lung duhning in an cawnpiak khawhtuk hna tikah nuhmei pawl zong a luarpar an kai. Nawlngeih duhnak thinlung an ngei. Nuhmei kan tikah nuhmei asi lomi zong an um ve thiamthiam. An va le rian an tuan karah ‘cawnpiaktu diklo’ pawl nih an rak len hna, an rak cawnpiak lengmang hna. Cu ruangah cun, Pa/an va cungah nawlngeih an itim cang. Zapi pumhnak ah cawnpiaktu bantukin um an duh ve cang. 

Hi zawn ah hin  Paul nih nu nih cawnpiak a duhlo siloin cawnpiaknak diklo an theihmi kha zapi pumhnak ah ‘bala…bala’ (pakpalawng bia) an chim dingmi kha a hmuhchung ruangah asi deuh. Cu ruangah cun nu cu zapi pumhnak ah a daiziar awk asi, a tinak asi. Corinthian Khrihfa bu zongah an rak buai bal ve. Nain, Corinthian khrihfa bu ah an rak buaimi cu ‘holh theihlo’ kongah asi. A hram aa thoknak cu ‘cawnpiaknak diklo/hmaanlo’ ruangah an si veve (I Cor 14:33-34). Paul nih nu lawng cawnpiaktu ah a duhlo siloin a diklomi cawnpiaknak a phurtu pa pawl (false teachers) pawl zong kha a ti ve thiamthiam hna. Timote sinah ‘cawnpiaknak hmaanlo cawnpiaktu kha ngolter’ dingin a cah ta ve (I Tim 1: 3-4). Cu nih a langhtermi cu Paul nih nu pawl lawng a huat hna siloin cawnpiaknak hmaanlo kha a huat asi deuh, kan ti khawh. 

Cun, Paul nih ‘dai tein um ziar’ a timi ah hin nehsawh zawmhtaih in nu an niamnak a chim duhnak asi fawn lo. Va le cungah nun i apnak (submission) tu kha a chim duhnak asi. Efesa 5:22 ah ‘nupi le nan vale tangah idor u’ ati bantuk kha a chim duhnak asi. Cucaah cun, nuhmei no/hngakchia deuh pawl zong kha va/pasal ngeih a fial nakhna asi. Pasal an ngeih ahcun an vale tangah an idor lai, ti kha Paul nih a fian. 

Cucaah, I Tim 2 le I Cor 14 hna hi an biafang sullam (literal meaning) bak lak loin biafang hnu ah hin zeibantuk thil dah a rak cang? timi zoh thiam hi a biapi ngaingai. Phundang in kan chim ahcun Baibal cacaang pakhat te lakin theology kan ser colh kho lo. A hnulei background tampi zoh a hau. Cucaah, a fiangmi cu Paul nih ‘nu cu cawnpiaktu si awkah a duh hna lonak, nawlngeitu si ding zongah a duh hna lonak, le dai tein um ding lawngah a duh hna nak kong hi,’ Paul chan lio thok in atu chan le a ra dingmi chan vialte ah a chuak dingmi nu poahpaoh nih an zulh ding phungphai ah chiahmi le sermi asi hrimhrim lo. Khrihfa bu poah poah zong nih kan zulh awk asi hlei lo. Zeicatiah, a cunglei kan tial cang bantukin cawnpiaknak hmaanlomi ruangah a si deuh. Mah balte nihin khrihfa bu cio nih kan iralring dingmi cu piangtharmi pastor le piangthar lomi pastor te hna hi an si ve. Paul nih  I Tim 2:11-12 le I Cor 14:33-35 ah a chimmi hi a ningte bakin kan zumh asi ahcun Gal 3:28 i a chimmi hi teh zeitindah kan tuah ne lai? Amah le mah kan eltermi pei a lawh ne hnga cu? 

Nihin Asian ram pumpi le khrihfa bu kip zoh tikah nu hi zeitlukin dah an biapi le rian an tuan kho, kan hmuh ko hna lai. Baibal chung ah Deborah, Esther, Marry le a dangdang, Pathian nih a hmanmi tampi an um ko. 

Vawlei politik lei kan zoh tik zongah ram tampi cu nu nih ukmi le hruaimi an si ko. Fimthiamnaklei kam zongah nu hi a cungbik tlangah an itel kho thiamthiam.

Kan Lai phungthluk, “Nupi vuak awk, darkhuang chumh awk’ ti bantuk hna kha cu nihin Zabu 21^st  ahcun hmaan dawh asi ti lo. 

Ordination pek le pek lo tu cu Khrihfa bu nih zeibantuk mu dah an ngeih timi ah aa hngat kho men? Nain a cunglei nih a langhtermi cu ‘nu le pa kan itluk an si ve ko’ tihi. 

Bibliography
 
Arthur, John Mac. Church Leadership. Panorama City: Grace To You, 1989.

Hendriksen, William. New Testament Commentary: Thessalonians, Timothy and Titus. Grand Rapids: Baker Book House, 1989.

Trebilco, Paul and Simon Rae. I Thimothy: Asia Commentary. ed., by Bruce J. Nicholls. Bangalore: TBT, 2009.

Thluachuah Relzia Thiam

Baibal: Psalm 103

Biahmaithi

Khrihfa kan si bantukin, nifatin thla kan cam cio ko lai. Kan thlacammi zoh tikah Pathian sin thluachuah kan halnak hi lawmh bia kan chim nakin a tam deuh. ‘Bawipa, cucu…ka duh…kha kha… ka duh..rak ka pe..’ tiah kan thlacam authawng hi a tlawm lo. Asinain, Pathian nih a kan pek ciami thluachuah ah lawmh bia chim kan daithlang deuh hlah maw, ti hi ruah awk ngai asi. Pathian nih thluahchuahnak a kan pekmi hi ruatsetmat tein pakhat hnu pakhat von rel ahcun a kan pek rih lomi thluachuah hal ngam ding hmanh kan si lo. A rak tam tuk. Cucaah, ‘Thluachuah Rel Thiam’ timi tlangtaar in, kan pilh khawh mual in pilh khawh le chim khawh ka von i zuam lai. [Pathian sin thluachuah hal hi a hmaan lo, a diklo ka tinak asi hrimhrim lo.]

Hi Psalm 103 hi, Siangpahrang David nih Tabernacle i rel awk ah a tialmi asi. Cun Baibal thiamsang pawl nih hi lio caan hi a fapa Absalom nih a siangpahrang thutdenh a cuh lio asi i tarlei sangah lungbuai in a um lio asi. Asinain, David nih Salm fung 103 a tawite chungah hin a thlauchuahnak a von rel i phunli hrawng in a chim khawh. English Bible in cun a fiang khun ngai.

1. Sualnak chungin khamh asi ruangah
2. Raal kutchungin khamh asi ruangah 
3. Ngandamnak a hmuh ruangah 
4. Nunnak a ngeih ruangah

Nihin nii ah kan nih teh Pathian thlauchuah kan rel bal maw? Damnak kan hmuh ruang, khamhmi fa kan si ruang te hna ah Pathian sinah lawmhbia kan chim tawn maw?

Minung phunhnih

Thinlunglei thiamsang (psychologists) pawl nih a tlangpi in minung phun nih ah an kan then.

1.  A thalei kam in thil a hmu pengmi (Optimistic person) 
2. Chiatnaklei kam in thil a hmu pengmi (Pessimistic person) tiin..

Tahchunhnak: Voikhat cu American Thawngtha chimthiam pakhat nih caku (blank paper) raangmi cungah anak rong cafung a rin..a rin i mipi leiah a pharh/a hmuhter hna. “Zeidah nan hmuh” tiah mi zapi cu a hal hna tikah a tamdeuh nih anak rongin aa rinmi kan hmuh, tiah an leh. Thawngtha chimthiam pa nih, hi tlukin paper a raangmi kaupi um ko nalakah anak in rinmi a hmete lawng cu zeitin dah nan hmuh khawh, tiah a leh hna.

Cu bantukin, mitampi cu thatnak 99% nakin chiatnak 1% kha a hmuh kan ifawih deuh. Hihi kan iremh awk hrimhrim asi. 

Tahchunhnak:  Voikhat cu India ram, Rajasthan state ah an Kalauk tampi an thi, an ti. Aruang le sining an zawt tikah ni a linh tuk ruangah ramh/hramh kung vialte an ro dih caah Kalauk nih cun ramh/hramh ro an ei duh lo i rawltaam ruangah an thi, ti kha a phi an hmuhmi a si. Rianrang tein zeidah an tuah tiah cun, company ah mitbenh a hringmi an cah. Cu mitbenh ahringmi cu an Kalauk an benh hna tikah an hmuhmi vialte (ramh/hramh ro zong kha) an hring dih cang caah khim tein rawl an ei kho, thihnak in an luat, tiah an chim. 

Nihin khrihfa lawng siloin kawlram minung le Asia minung tampi nih kan mitbenh kan thlen a herh. Kan perspective/ ruahnak le hmuhning vialte zong thlen a herh. Abikin kawlram ralkap but kedenh tangah kumkul lenglo lamhchiah le rialdip chihmi minung kan si bantukin kan thluak le ruahnak vialte a rawk dih cikcek. Kan fim cawnnak kan zoh tikah awn duh ahcun fir hau phun a si. Lih chim hau phun a si. Cu ruahnak tha lo vialte cu kan thlen caan a cu cang. 

Pathian sinah thluachuah tampi kan hal men lai nain Pathian nih ka thuachuah pek ciami rel hmasa ve, ti khi a caan ahcun a kan duhpiak ve.

Pathian nih zeitluk rum in a kan ser

Scientist nih tlathlainak tuah in an hmuhmi cu, ‘Thilnung dihlak hi atom in a thok’ an ti. Cucaah, Pound 150 a ritmi minung nih a ngeihmi atom khi zuar sehlaw USD 80 billion man a si, an ti. Cu tluk cun, Pathian nih rum cia in a kan sermi kan si. Cucu teh kan tuak bal maw? 

 

Kan chungum mi thli pakhat khat (organ) thlen duh tikah (Tran-plantation of any organ)

1. Na kal thlen na duh ahcun tangkaa zeizatdah a dih hnga? Asiloah, mi pakhatkhat nih na kal pahnih in kan lak lai USD billion 100 kan in pek lai in ti hna sehlaw, kan duh hnga maw?
2. Kan cuap thlen kan duh ah teh? 
3. Kan thin thlen kan duh ah teh?   
4. Kan thlik (phundang cun thiraang) thlen kan duh ah teh?
5. Kan thin thlen kan duh ah teh?  
6. Kan thluak thlen kan duh ah teh? Kan thluak thatning le bang….. (invisible string) timi hmuh khawhlomi hri, a bor bor in a ummi lawngte asi. Hmuh khawhmi sisehlaw, vawlei pumpi hi a vel khawh lai, tiah an ti. Cu tluk cun kan thluak chungah a ummi hri hi a sau.

Kan tak pum cung i a ummi organ pakhat khat hi zeitluk in dah a man a fah, tihi na ruat bal maw? A man khiah khawh lomi lawngte an si. Thlen khawh dih khi hei si hmanh hna sehlaw, original cu an si ti fawn hnga lo. Second hand lawng an hei si rih hnga. Sau a nguh lai hmanh theih le aamahkhan ngam asi rih lo. A ngaingai ahcun, Pathian nih hin rum cia bakin a kan ser cang. Zeihmanh ka ngei lo na ti hmanh ah na pum kha von icheck hmanh. Zeitluk man fak dah na si kha na fiang lai.

Chan tiluan he pehtlaiin

Tuchan minung kan simi hna hi thluachuah asi. Mi van tha kan si. 

1. Century 17 hnu lawngin Lakphatti (coffee) din a laar. Cu hlan ah lakphakti an ding bal lo.
2.  Century 1822 hlan ah computer a um rih lo. A tu kan hmanmi laptop hna cu a hnu pi lawngah a hung chuak. 
3. Kum 2000 A. D. hnu lawngin Laimi nih internet biatak tein kan hman khawh.
4. Century 18 (1800-1854) hnu lawngah Jedlik thawngin in electric motor kan hman khawh. Cu hlan ah a um bal lo.
5.  Century 19 hnu (Dec 17, 1903) hlan ah vanlawng an um lo. 
6.  Lamhlat ah khual kan tlawng kho. Tangka tamdeuh kan hmang kho. Rawl tamdeuh kan vuiter. Thil cinnak vawlei zakhat ah 30 (30%) a karh i kum vui cu let ruk in a karh. Hi bantuk chan i kan nun khawhmi hmanh hi mi vantha taktak kan si. Pathian thangthat tuk ding kan si.

Ruah Awk!!!

• Nihin ah Laptop hna na hman a si ahcun 1% vawlei minug lawng nih an hmanmi na hman khawh tinak si. 
• Chungkhar (family) kan ngeihmi zong hi lunglawmh tawk
  
  taktak  asi. Fa kan ngaihmi hna hi Pathian thluachuah rosung bik asi. E.g. Motor he taih-inn he ngei ko, tangka duh chung hman awk khi hei ngei chap. Na fapa/na fanu khi hawi bang hlah seh, holh kho hlah sehlaw, kal kho hlah sehlaw, zeitindah na um hnga? Naa nuam kho hnga maw? Nihin ah kan fa le an idawh lo zongah pum tlamtling tein an chuah le an um ahcun Pathian thluachuah asi. Fa ngei kho lomi tampi lakah fa kan ngeih khawh ahcun kan ilawmh tuk awk asi lo maw? Na fa le caah Pathian zeitlukin na thangthat i na fale na zohkhenh hna? 
•   Nu le pa na ngeih rih ahcun Africa ram ummi (million 20) nakin mi vantha na si. ‘Ka nu ka pa’ tiin auh awk von chim lo a nu le pa hmanh a thei lomi tampi an um. 
•  Kedenh denh awk na ngeih lo ahcun ke a ngeilomi pa khi zoh
  
  law, Pathian thangthat.

Mathew Henry nih, “Bawipa ka phaisa bawm an fir nain ka ngeihmi vialte an fir lo caah ka lawm. Ka nunnak an fir lo ca zongah ka lawm. Firtu si loin mi nih firmi ka si ca zongah ka lawm fawn,” ati.

Evangelist minthang pakhat cu Pathian nii zing ah a haa a fak. Pathian sinah hi tihin a chim: “Bawipa tuzing hi na thawngtha chim ding ka si. Zeiruangah ka haa na fahter,” tiah. Pathian nih a lehmi cu, “Na a fakmi pa zeizat?” Mipa, “Pakhat lawng.” Pathian nih a fakmi pakhat te ruangah na zai len. A fak lomi hrangah teh lawmh bia na chim maw? tiah a hal. Evangelish pa nih “Pathian sinah lungchir in lawmh bia chim lo ruangah le a zai ruangah ngaihthiam a hal than’ an ti.

• Angki le bawngbi pa zeizat dah na ngei? Pathian nii zing ah zeibantuk angki dah kaa hruk lai, timi kongah na buaituk sual maw? Angki pakhat te lawng a ngeimi an tamtuk. 

Hi vialte Pathian thluachuah hi a relzia kan thiam maw? Asiloah a hal lawng dah kan tan rih ko lai? Ruat cio cang hna usih. Pathian nih ka hal u, a kan ti ko. Nain zeiruangah dah a kan pek lo. A caan ahcun Pathian nih ‘ka fapa, ka fanu’ thluachuah pek ding cu ready bak ka si. Ka rum tuk. Na duhmi paoh kan pek khawh. Mah balte kan pek ciami thlauchuah hi pakhat hnu pakhat von rel ta ve hmanh,’ ti khi a kan duh ve.  

Note: Johnson Oatman, Jr nih tialmi ‘Count your blessing name them one by one’ timi kha ruat bu tein sak ti dingin kan sawm hna.

Cahmai Thar (New Page)

Phi 3: 13, “Ka nu le ka nau hna, cu thil cu ka phan cang tiah ka ruat hrimhrim lo; sihmanhsehlaw thil pakhat ka tuahmi cu, hnulei thil kha philh i hmailei thil banh i zuam kha asi.”

Kumthar kan phan khawhmi hi lunglomh awk thlak Pathian thluachauh asi. Nihin ah vawlei pi chim loin kan pawngkam ah a ummi mino tampi nih kum 2015 an phaan kho lo. Cu vialte lakah kum 2014 in 2015 kan phanh khawh caah lunglomh lo awk a ṭha hrimhrim lo. Minung sinak in ruah ahcun ṭihnung tukah hmul thi hmanh an i ling phah dih. Zeicatiah, minung kan tuah khawhmi asi lo. Kum 2014 in 2015 kan phanh khawhmi hi caan ṭha lawng hmanh siloin Pathian thluachuah taktak asi ko. 

Minung hi kan pum aa dang bantukin kan ruahnak zong aa dang cio. Unau paruk kan si. Nu khat, pa khat asi komi unau hmanh nih kan ruahmi le kan duhmi aa dang dih. Nain minung nih kan duhmi a lawhnak tampi lakah aa tel ve mi pakhat cu ‘athar/thil thar’ hi asi. Hngakchiat lio ko ah kan zual. Cu bantukin, caa kan ṭial zongah cahmai thar ṭial lai kan i ngeih khun. Cahmai thar kan kau fatinte kan kuat ṭial a ṭhat ding kan izuam. Ruahnak thar kan chuah. Cu ve bantukin, kum hlun in kum thar kan lut cang tikah hin kan ruahnak, kan thazaang le kan itinhmi tiangin i thar chuah kan herh ve. 

Mithiang Paul cu a luanciami thli ah khan sal ah a cang lo. A ngaingai ahcun chuahnak um lo deng tiangin Paul nih a sining aa hmuh caan tampi a um lai. Pathian hmanh nih a ka ngeihthiam kho hnga maw, ti tiangin a luancia a thil a tuahmi kong a ruah caan tampi a um lai. Sihmanhsehlaw, cu vialte cu ka philh dih. Ka luat cang, a ti. 

Cu bantukin kan nih zong kan si ve awk asi. A luanciami thil kan philh lai, ti cu asilo nain a ṭhalomi thil kan tuahmi vialte kha hlawt khawh kan izuam a herh. Sualpalhnak kan tuah sual hmanh ah lungchir in kir than ding kha ka rian asi. Pathian nih ngaihthiam khawh lo tiangin a liannganmi sualnak a um lo. Kum 2014, cahmai hlun ah zeibantuk cahaang sen dah na rak t'ial? Nungak le tlangval kongkau ah siseh, tangka kongkau ah siseh, kum 2014 ah kan rak tuahmi thil ṭhalo vialte tuah ṭhan ding kha itimh ding asi lo. A ngaingai ahcun Jesuh nih vancung khua le hell kong hi tlawmte lawng a kan cawnpiak nain tangka kong cu tampi a chim. Cu nih a langhtermi cu, tangka hi a biapi tuk ti a fianter. Khrihfabu tangka kong ah siseh, inn chungkhar tangka kongah siseh, kum 2015 ahcun kan ṭhancho ding asi. Kan isemrel awk asi. Kan iralrin awk asi.

Kum 2014 ah ngaihthiam kan hal lomi kan hawi nu/pa an um sual asi zongah ngeihthiam kan hal hna awk asi timi ruahnak kan ngei lo ahcun Paul nih a kan cawnpiakmi ‘Cahmai thar’ asi mi kum 2015 nih sullam a ngei lai lo. 

Vawlei minthang Tata company siseh, Iphone company siseh, Software company hna  le company dangdang hna nih tlaihtleng (motto special) an ngei cio. An itinhning le motto ningin an i zuam. Cu bantukin, cahmai thar asi mi kum 2015 ahcun khuaruahhar thil a chuah khawhnak hnga, itinhmi hmaan kan ngeih a herh fawn. 

Cucu, Paul nih ‘reaching forward’ a timi cu asi. Kan phanh rih lomi thil, ka phan hrimhrim lai, asi kho hrimhrim lai timi ruahnak le timhtuahnak hna hi kan ṭial lai dingmi ‘Ca Hmaithar’ kum 2015 ah hin kan hrin awk ah a herhmi ruahnak le zumhnak an si. 

Reference:
Rev. Thawng Tha Thang chimmi chungmi chungin.