Biadomhnak
Ka tangtaar von zoh hin
mimolh ah a ka ruatmi zong an um len kho men? Internet e, globalization
e, IT chan e, kan ti lioah short-cut a um lo, ti cu tiah. Ka
ruahnak ka von ṭial ve phawt. Nihin Kawlram mino zoh tikah fawite in ṭhancho,
thiam le teinak hmuh a duh mi kan tam, tiah hlathlaitu nih an chim. Laimi zong
hi phiat-lane (short cut) a uar tuk mi
kan si. Lamphei a um ko hmanh ah a lam caan atawideuh ahcun cholaisen kai hmanh
kan ngamh. Tahchunhnak ah, Rulbu khua le Laikua karlak khi a chotuk caah
lamthar, phei e-em in an cawh. Phaisa le nihlawh tampi an dih. Asinain, an
lamthar chawhmi a zawhtu hi mi tlawmte lawng an si. Cholaisen in kan kai ṭhiamṭhiam
rih ko. Cu bantuk cu, Lairam chungah hmun dangdang zongah a um kho men? Cu nih
a langhtermi cu short cut kan uar
tuk, ti hi. Lampet/lamphawk (short cut) hi
a ṭhatnak caan a um ve kho nain nunnak caah cun caansau pi (long run) a rak nguh lo, aṭhatlonak a tamdeuh, tiah an chim.
Kan
sipuizi kongah tlawmte in
Kawlram mirum a tamdeuh
hi, cathiam mi nakin nawlngeihnak ruangah a rummi an tamdeuh, an timi hi al hau
lo asi. Abikin, kum 1990 hnu in mino tampi nih sianginn kai duh loin ralkap a
lutmi an tam. Cucu, an mah duhthimnak zong asi pinah nu le pa forhfialnak ruang
zongah aa tel ve. Nawlngeitu pakhat an si tikah fawizaang tein mirum ka/an si
lai, ti cu iruahcia asi. Aruang cu, Kawlram nawlngeihnak le rumnak hi ipehtlai
dawh asi rua? Phungning loin tuahmi rumnak zong tampi a hung chuak. Sipuizi lei cawnnak le thiamnak ngeihleng
loin crony buaih pekmi zong an um
len, an ti. Nawlngeitu he ikomh in minṭhat duh ah riantuanmi tampi hmuh khawh
an si rih. Phungning loin an tuahmi vialte hmuh in an nawl a cawngmi mino tampi
an hung um ṭhan. Cu nih cun, short cut
rum duhnak leiah a kan hruai.
Cu bantuk thil cu,
Lairam le Laimi chung zongah tampi hmuh khawh asi ve. Kan hnulei ah, Tahan
Salem Baptist Church pastor nih, “Kan rianṭuanmi le kan dawr tuahmi zoh tikah
kan cheuhra cheukhat pekmi he a tlaak lo. Kan 1/10 (tithes) kan thawhmi a tamtuk,” a ti, tiah Dr. C. K. Joshua nih a
chim. Pastor pa nih a chimmi hi biadik le hal awk tlaak ngaimi asi, tiah ka
ruah ve. Kan sipuizi tuahning he
pehtlaiin mi tamdeuh cu kan lungsau lo. Hmailei nunnak caah saupi tiang a
nguhmi sipuizi tuah awk a um, ti kan
theih ko zongah kan tuah zuam lo. Rum colh kan duh. Pu Ni Vun le Pu Thang Sui thi
ihrolh peng dawh kan si.
Kei cu, mizo ram hrawng
i thil zuar voikhat hnih kal i ṭaih
inn special hna aa sak colhmi pawl khi, ka lunghrumh ngai hna. Cun, ngakṭah
sianginn maw, Baibal sianginn maw, dirhnak kum hnih-thum hmanh tlin hlan rumro
i, taih-inn he motor he a um mi pawl zong nih khin, ka lung an ka buaiter ngai. A
bawmtu hna (an sponsorte) nih an mah pumpak inn le motor cawknak ahcun an va bawm theng hna lai lo va si kaw, tiin.
Cun, an mah hrimhrim zong nih sponsor
an hal lioah pumpak caah cun an va hal theng hnga dek maw? Cu lak ahcun, a
feltukmi tampi an um ve ṭhiam ṭhiam.
Kan
fimcawnnak kongah
Kawlram fimcawnnak le
sianghleirun chuakmi pawl an thiamnak cu 1962 kum i U Ni Vun [U Ne Win] nih a
nawlngeihnak thazang hmangin ram a laak dih caan tiang, vawlei pumpi ah hmai a
hngal leng ah Southeast Asia ram hna lak zongah minthang pakhat a rak si ve.
Asinain, Ni Vun nih hneksak cacawnnak le hruhnak ding tiangin kum 40 renglo pi
ram mui leiah kan hnulei mer than buin kan liam thluahmah ko. A bikin, 1998 kum
thawkin nihin ni tiang ramchung ca cawnnak cu paw cawmnak ding ca hmanh ah
fimnak hman khawh loin a phungmen in sianginn an ilim cio. “Ram pakhat remh
dingin tuanbia a diklo tikah zeipoah pial sualnaklei a panh,” tiah Jordan Aung
Cinzah zong nih a rak ṭial phah. Sihni
Hrang Uk zong nih, “U Ne Win: Kawlram A Hrawk Cikcektu,” tiah a ṭial ve. U Ne
Win hi Kawlram pumpi hruhnak chungah a rak luhtertu cu asi taktak ko rua? Kawlram
cacawnning (dun le daan) ka ruah fatinte, Pu Cehrep nih apu bia a halnak kong
[YCCF] biaruahnak ah a rak thlahmi kha ka lungah a hung chuak ṭhan lengmang,
“Apu nih, ‘A hlan ah cun kawlram hi Burma ti a rak si i bachelor buaih dihmi an
tam, atu cu, ‘Myanmar,’ tiah an von auh i Master buaih a la mi an tam ṭhan. Cun
atu hi, Democracy kan von phan deng ṭhan i Doctor an tam ṭhan te lai,” a timi
khah. Zeiruangah dah Bachelor le Master lawng si loin Doctor degree a lami
tampi hi (Baibal lei he Secular lei he) hman
awk thlak lomi tampi kan um hnga, ti hi ruah awk um ngai. Kan ram ṭhatlo ruang
zongah asi kho. Kan mah hrimhrim kan izuam lo. A phung men in sianginn kai le
cacawn kan tamtuk. Thla dih lai lahkhah bawh ruangah ca chimtu sayate/sayamah
te zong tam ial dawh an si ve. A ngaingai ahcun, hlan lio kan pa le pawl tampi nih
tangli kan awng ahcun mirang holh (English
holh) kan holh khawh pah, an ti. Kan nih chan ah cun, master le doctor
degree dih pawl hmanh nih mirang holh (English
holh) holh khawh lo kan tam.
Nain, degree laami kan
milu cu a hung karh ngaingai fawn. A theimi nih an chimmi cu, “Kawlram engineer
a cawg cangmi/dih cangmi nakin Malaysia ah hlawhfa a tuanmi pawl hmanh an
thiamdeuh,” ti asi. Cun, “Kawlram ah doctor tampi kan karhmi zong hi mizaw
damhtu karh si loin mithat, lainawngtu kan karh asi,” a ti tu zong an rak um
ve. A hrampi cu, mithmuh kuttongh in cawnnak [practical] a tlawmtuk caah asi.
Kum li-nga chungah
Bachelor in Doctor degree tiang a laa colhmi zong Laimi chungin kan tlawm ti
lo. Cu bantuk nih sianginn kan dirh, saya/sayamah kan ṭuan tikah fimcawnnak man
a ngeihning/asunglawining (value of education)
taktak kan fiang ti lo. Cu lawng si loin course tlinglo in sianginn kan dih
tikah kan thiam taktak fawn lo tihi chim hau loin a lang. Doctor pipi nih
mirang (English) in caṭial cu chimlo
a holh kho lo hmanh tampi kan um rih. Kan khua le kan ram kan hung tlun tikah a
thiamtuk ah an kan ruah. Kan i uah ngai chap, zeihmanh si tak ṭung lo ah. A tlangpi
in, Laimi ramdang sianginn kaimi kan si ah, ramchung a kaimi kan si zongah a
thiamlo pawl deuh ah kan tla. Bu pakhat khat nih maw, khrihfa bu, le sianginn
ah kan thiamnak zoh lem loin kan degree zoh in rian an kan pek colh. A ngaingai
ahcun, cu bantuk sayate nih siahngakchia le mipi kan hrawh hna, ti usihlaw kan
palh thlu men lai lo? (A rak thiam tukmi zong rak um asi ko nain a tamdeuh cu
kan thiam lo).
Khatlei kam ah sifah
ruangah course tlingin kan kai kho lo zong asi kho men. Asinain, thiamnak uar
lem loin degree a uardeuh mi kan tam. Cucu, a cawngmi siahngakchia lawng si
loin mipi le bu kip nih kan ruahnak asi. A thiam taktak le taktak lo ruat lem
loin a degree a sang ahcun rianpek kan ifoih te. Cucu, a tulio Lairam lawng
siloin Kawlram pumpi uarci asi, ti sihlaw kan palh hnga lo dah? Lairam nih a
tinhbikmi federal state le Kawlram nih democracy diktak a chuah tikah kan
cawnmi fimthiamnak hi hman awk an tlak te hnga maw? Degree lawng iphurh, hman
thiam ṭunglo ahcun zeidah a ṭhathnemnak? Thih sii he aa dangnak a um lo. Kan
thiamnak hngakin kan degree a rih deuh sual ahcun kan certificate cu zei ca dah kan va tuah hnga?
Fawite in kan hmuhmi phaisa
le hlawnthlinak pawl hi fawite in hman le hlohthlau an si tawn. Olzaang tein
kan ngahmi degree pawl zong, fawite in ningzahnak a kan petu an si kho ve?
Cucaah, cacawngmi kan si ah, sipuizi
tuahmi kan si ah, pastor kan si ah, cachimtu saza kan si ah, kan tuahmi ah ibiatak
deuh kan hau. Teimak deuh kan hau. Kum zabu 21st cu vawlei khuate
asi cang. Kan cawnmi le thiammi kha minṭhatnak men siloin do a tlami degree/thiamnak
le rumnak asi kha a herh deuh. ‘Nunnak caah short cut a um lo,’ tihi kan fian a
herh.
Note: Hi cathluan hi T'hint'hang Magazine nih a chuah cangmi asi.
Chirhchan:
Sihni Hrang Uk nih Muko Mekazin ah a ṭialmi “U Ne Win:
Kawlram Hrawktu” timi capar chungin.
Jordon Aung Cin Zah nih
Laikhua Express Mekazin chung a ṭialmi “Fim Cawnnak le Kawlram” timi capar
chungin.
The
New Light of Myanmar, XXI/269 on Friday, 10, January, 2014
chuak, “Civic Education Needed In Reform Process” timi capar chungin.
